Jill Bolte Taylor

Jill Bolte Taylor (49) was hersenonderzoeker aan de gerenommeerde Harvard universiteit in de Verenigde Staten. Haar wetenschappelijke carrière zat in de lift, ze onderzocht zenuwnetwerken in het schizofrene brein en doceerde hersenanatomie. Daarnaast vond ze tijd om als The Singin’ Scientist het land door te reizen met haar gitaar, als ambassadrice van de Harvard Brain Bank. Die Amerikaanse hersenbank verzamelt hersens van overleden mensen om onderzoek aan te kunnen doen.

Tot 10 december 1996. Toen ze die dag opstond, was de wereld plotseling heel anders dan daarvoor. In haar linker hersenhelft was een groot bloedvat geknapt. Ze voelde haar hersenfuncties één voor één uitvallen. Huiveringwekkend, maar tegelijkertijd ook een buitenkans voor een neuroanatoom zoals zij. Van binnenuit maakte ze mee hoe haar brein zijn functies verloor. Ze was toen 37.

Bolte Taylor overleefde de klap die haar brein te incasseren had gekregen, herstelde na jarenlang revalideren, en beschreef haar ervaringen in een boek. Dat prijkt nu hoog op de bestsellerlijst van The New York Times. Eind oktober verscheen het in Nederlandse vertaling als ‘Onverwacht inzicht’. Voor de presentatie daarvan vloog ze vanuit Indiana over voor een kort verblijf in Nederland.

Bolte Taylor zit rechtop in een leunstoel van het Amsterdamse hotel waar ze verblijft en praat honderduit. Met haar knauwerige Amerikaanse accent en haar zakelijke broekpak, gecombineerd met haar lange, grijsblonde haren en haar weidse gebaren houdt haar verschijning het midden tussen die van een nuchtere, wat excentrieke hersenonderzoekster en een idealistische New Age-aanhangster. Ook wat ze zegt is het ene moment praktisch en duidelijk, en het andere moment zo figuurlijk en onsamenhangend dat het bijna niet meer te volgen is. Zo belichaamt ze wat ze zelf concludeert uit haar ervaringen tijdens de beroerte: dat ze een nuchtere, feitelijke, talige linkerhersenhelft heeft, die gericht is op details en op het ‘zelf’, en een intuïtieve, symboolgerichte, stille rechterhersenhelft die een vredige staat van alomvattend kennen herbergt.

Meeslepend beschrijft ze in haar boek hoe ze de wereld om zich heen ervoer terwijl het bloed haar linkerhersenhelft in stroomde en een steeds groter gebied lamlegde. Het tastte het gebied voor de herkenning van lichaamsgrenzen aan, dat voor de beweging van haar rechterarm, de gebieden voor taal en getallenbegrip. Ze keek naar haar handen. Het leken wel klauwen. Ze voelde zich bij vlagen grenzeloos, vloeibaar. Er was geen ‘hersenpraat’ meer, de interne stem die alles becommentarieert. Alleen een hemelse stilte. “Het was fascinerend”, vertelt ze. “Ik ging heen en weer tussen twee manieren van de wereld ervaren. En die manieren waren voor mij allebei even echt.”

VISITEKAARTJES

Gek genoeg voelde ze geen angst, alleen gelukzaligheid. “Een ervaring van overgave, verdamping, ik weet niet hoe ik het moet omschrijven, alle cognitie was weg”, zegt ze er nu over. Zoiets moeten boeddhisten bedoelen wanneer ze het over het Nirwana hebben, schrijft ze in haar boek.

Toen de bloeding bezig was, wist ze in een van haar heldere momenten het telefoonnummer van haar werk te vinden in de krochten van haar tanende geheugen. Beelden herkende ze nog wel, dus de dokter bereikte ze door in een stapel visitekaartjes te zoeken naar het logo van de Harvard universiteit. De cijfers op de telefoon waren inmiddels al betekenisloos voor haar, maar ze toetste de symbolen op het kaartje in op de knoppen met overeenkomstige vormen op de telefoon. Ondanks het feit dat degene die de telefoon opnam ‘klonk als een golden retriever’, en zijzelf ook, kwam haar boodschap over.

Ze werd gered, behandeld, en toen moest ze alles opnieuw leren, als een pasgeborene. Ze kon niet zitten, staan, of lopen, niet praten, geen woorden verstaan. Acht jaar had ze nodig om terug te komen, ieder jaar kwamen er meer hersenfuncties terug. “En mijn brein herstelt nu, twaalf jaar later, nog steeds”, vertelt ze. “Pas onlangs werd ik weer vlak voor de wekker wakker, iets wat ik voor de bloeding altijd had.”

Voor Bolte Taylor is het onmiskenbaar dat het gelukzalige gevoel van onmetelijkheid in haar rechterhelft zetelt, omdat haar linkerhelft immers grotendeels ‘off-line’ was. Maar mensen kunnen dergelijke ervaringen van grenzeloosheid en alomvattend inzicht over onze plaats in het universum ook hebben zonder dat de linkerhelft selectief is uitgevallen. Na het nemen van hallucinerende middelen bijvoorbeeld, tijdens diepe meditatie, een epileptische aanval, of bij een bijna-dood ervaring. En net als Bolte Taylor worden mensen na zo’n ervaring ook spiritueler.

MOEDER

In beelden, gevoelens, lichaamstaal en energieën herinnert ze zich de gebeurtenissen. Pas veel later heeft ze er de woorden bijgezocht. Zoals bij wat ze voelde in het ziekenhuis. “Twee collega’s van me, vrienden, keken naar een hersenscan op een lichtbak aan de muur, en er was een grote witte plek precies middenin. Je hoeft geen hersenwetenschapper te zijn om te zien dat die daar niet hoorde. De omvang van hun bezorgdheid was niet geruststellend. Ik zal nooit vergeten hoe mijn baas keek toen ze zich naar me omdraaide”, zegt Bolte Taylor met tranen in haar lichtblauwe ogen. “Ze pakte mijn hand en haar gezicht sprak boekdelen.”

Zonder taal wist ze niets meer, niet eens wie haar moeder was, of zelfs wat een ‘moeder’ was. Haar moeder, die zij G.G. noemt, kwam haar ziekenhuiskamer binnen, en zag “een ademend lichaam in een bed”, zegt Bolte Taylor. Ze kroop bij haar dochter in bed en wiegde haar. “En ik dacht: dit is fijn! Dus dit is wat een ‘moeder’ is!”

Na een operatie, waarbij een chirurg een groot bloedstolsel uit haar linker hersenhelft verwijderde, zat Bolte Taylor nog drie weken in die gelukzalige stilte op de bank. “Ik had alleen het huidige moment, immens lang en groot, driedimensionaal, tastbaar, proefbaar. Ik had geen verleden, geen toekomst, geen angst, heerlijk. Alleen dit prachtige huidige moment. En ik dacht wow! Ik leef, ik ben vijftig biljoen hele kleine organismen die samenwerken, er zijn spieren, zenuwcellen, weefsels, allemaal perfect gearrangeerd. Wat een concept! En ik kan mijn vingers bewegen, dingen oppakken, mijn omgeving veranderen en mijn eigen realiteit maken. Dat vond ik erg cool.”

Toen begon de hersenpraat weer. En ze realiseerde zich dat ze terug wilde keren naar de ‘echte’ wereld. Maar dan moest ze die zalige toestand vaarwel zeggen. “Ja, dat was het compromis”, zucht ze.

MINESTRONESOEP

Dankzij haar diepgaande kennis van de anatomie van het brein wist Bolte Taylor dat het hare in staat

Jill Bolte Taylor showt een brein met ruggenmerg.
Foto: Katherine Domingo

was om te herstellen. “Ik had nog steeds een plattegrond van het brein in mijn hoofd, want de beelden was ik niet kwijtgeraakt. En ik wist dat het brein kneedbaar is. Als je iets leert, versterken je zenuwcellen hun contacten met elkaar. Je brein verandert. De afgelopen tien jaar heeft wetenschappelijk onderzoek ook laten zien dat zenuwcellen kunnen regenereren. Er groeien nieuwe cellen, niet veel, maar ze zijn er, op belangrijke plekken zoals de hippocampus.”

“Dus ik vroeg me steeds af welke cellen kapot waren, en vervolgens wat die nodig zouden hebben. Goede voeding, geen prikkels van buitenaf, veel slaap, gerichte training, en dan nog meer slaap.”

Haar moeder gaf haar precies dat. “Ze kwam bij me wonen en nam alles over terwijl ze mij liet slapen. Als ik wakker was, bracht ze me naar de badkamer, gaf me eten, en als ik nog energie over had zette ze me aan het werk”, vertelt Bolte Taylor. Dankzij haar moeder leerde ze opnieuw staan, lopen, waar een vork voor diende, dat je gewoon kunt staan op de lijnen tussen stoeptegels. Lezen, schrijven, puzzels maken. Hoe je de was doet, boodschappen haalt, en kookt.

Om haar dochters woordenschat te trainen, stelde moeder G.G. geen ja/nee-vragen, maar meerkeuzevragen. Of ze minestronesoep wilde bij de lunch, of een tosti.

“Ja/nee zijn makkelijk, dan hoef je niet uit te vinden wat er gevraagd is”, legt Bolte Taylor uit. “Nu moest ik buitengewoon hard werken om te begrijpen wat ze zei. Dat is constructief.” En als ze niet meer wist wat het was, dan kreeg ze het te eten.

Bolte Taylor koos er bewust voor een aantal hersennetwerken niet meer te herstellen. Negatieve gedachten, bijvoorbeeld over de verloren carrière, of een gevoel van slachtoffer zijn, werkte ze resoluut haar brein uit. De zenuwcellen die die gedachte voortbrachten, maande ze tot zwijgen. “Ik zei tegen die cellen: ik ga daar niet over nadenken, ik denk aan iets anders. Als ik het idee heb dat ik een slachtoffer ben, dan voel ik me slecht. Er gaan allerlei negatieve circuits aan en dat remt mijn vooruitgang. Ik ben geen slachtoffer, ik ben een overlever die aan het herstellen is.” Verzorgers van mensen met een hersenaandoening moeten hen dan ook alleen maar positief benaderen, benadrukt ze. Moeder en dochter vierden iedere kleine stap vooruit. Ze waren niet verdrietig omdat ze steeds viel, maar blij dat ze steeds weer opstond.

LESGEVEN

Na vier maanden ging G.G. naar huis. Haar dochter kon weer zelfstandig functioneren, zij het beperkt. Maar jaar na jaar kwamen er meer functies terug, dankzij hard werken. Toen ze na twee jaar werd gevraagd om les te komen geven in anatomie en fysiologie, bestudeerde ze twaalf weken lang steeds een hele week de lesstof voor ieder college dat ze ging geven. Dan ging ze slapen, lesgeven, en weer verder leren. Zo haalde ze zwoegend haar kennis weer op.

Na vier jaar kon ze weer multi-tasken, na zes jaar met twee treden tegelijk de trap op stuiven. Pas na acht jaar nam ze zichzelf weer waar als vast in plaats van als een vloeistof. Tegenwoordig is ze weer universitair docent neuroanatomie aan de universiteit van Indiana, en ze speelt weer Dr. Jill, de zingende ambassadrice van de Brain Bank. “Luister dus niet naar artsen die zeggen dat na een half jaar geen herstel meer mogelijk is na een herseninfarct”, zegt Bolte Taylor. “Dat is zó onjuist.”

Achterin het boek staat een lijst met aanbevelingen voor herstel. Rust, respect en veel geduld. “Als ik in een verpleegtehuis in de Verenigde Staten was geplaatst, was ik nooit zo ver gekomen. Daar maken ze ’s morgens om half zeven de patiënten wakker, geven hun amfetamine (een pepmiddel-NK), zetten hen in een rolstoel in een gezamenlijke ruimte, terwijl geen van hen kan praten, en de TV’s de hele dag hard aan staan. Dat is het laatste wat mensen in deze toestand willen. Zij willen slapen, en wanneer ze uitgerust zijn, passende stimulatie krijgen die bij hun tekortkomingen past.”

WISKUNDE

Hersenkennis, haar jonge leeftijd, een ijzeren discipline, onuitroeibaar Amerikaans positivisme en een toegewijde moeder met alle tijd van de wereld hielpen Bolte Taylor weer op de rit. Dat doen niet veel mensen haar na. Want niet iedereen die een herseninfarct heeft gehad, kan op al die dingen bogen. Wie haar succesverhaal leest, kan het gevoel krijgen dat het iemands eigen schuld is als hij niet herstelt. Sommige dingen kunnen toch simpelweg niet hersteld worden? “Dat weet je toch niet!” zegt ze verontwaardigd. “Zelfs als de cellen verwoest zijn, is herstel mogelijk. Ik verloor mijn wiskundig inzicht. De bloeding was precies in het gebied waar wiskunde zetelde. Het duurde vier jaar totdat ik weer een concept had van wat een 1 was, en kon vertellen wat 1+1 was. Maar ik heb het weer terug.”

“Ik geloof echt dat je als patiënt verantwoordelijk bent voor je herstel”, zegt Bolte Taylor. “Als je het niet probeert, is dat jouw zaak. Misschien is niets doen prettiger. Maar als je het probeert, dan zul je nieuwe zenuwverbindingen leggen. Of je helemaal terug zult komen op je oude niveau doet er niet toe. Je kwaliteit van leven zal verbeteren.”

Ook voor mensen die niet een beroerte hebben gehad, heeft Bolte Taylor een boodschap. Door het visualiseren van celnetwerken zijn ook emoties te reguleren, volgens Dr. Jill. “Mensen hebben de hersencircuits om vredelievend te zijn, en ik denk dat dat de kern is van onze rechterhersenhelft. Als we uit de taal van de linkerhersenhelft stappen, weg van de kritiek op onszelf en op anderen, dan verschuiven we automatisch naar dat vrolijke deel van ons. Ik geloof echt dat hoe meer we dat beheersen, des te kalmer we zullen zijn naar anderen toe, en hoe vreedzamer onze planeet zal zijn.”

Dat klinkt natuurlijk prachtig. Het Amerikaanse publiek omarmt haar verhaal dan ook, Oprah Winfrey voorop. En een internetfilmpje van een lezing die ze begin dit jaar gaf op een conferentie van Technology, Entertainment, Design (TED) in Californië ging de hele wereld over.

Hoe moeten mensen die vreedzame hersencellen activeren? “Als je boos wordt, let dan op de lichamelijk reactie die dat losmaakt. Het is een circuit in je lijf dat aan is geslagen. Je borst is gespannen, je kaken zijn op elkaar geklemd, je wenkbrauwen gefronst. Realiseer je: dit zijn alleen maar cellen. Die persoon heeft toevallig mijn kwaadheidscircuit geactiveerd. Wil ik dat echt laten lopen, of niet? Binnen negentig seconden is het circuit doorlopen, zijn de hormonen je lichaam alweer uit, en is de boosheid weg. Tenzij jij besluit, bewust of onbewust, om die provocerende gedachten opnieuw te denken, en de hele machinerie opnieuw aan te zetten.”

Eruit stappen, midden in een furieuze woedeaanval?! “Die negentig-secondenregel vereist moeite, cognitieve moeite”, beaamt Bolte Taylor. “Maar vraag je af: wil ik automatisch reageren, of wil ik verantwoordelijkheid nemen voor wat er binnen in mij gebeurt, zodat ik daadwerkelijk kan bereiken wat ik wil bereiken in de tijd die ik op deze planeet ben.”

WETENSCHAP

Tenenkrommend vinden criticasters het dat Bolte Taylor met de autoriteit van een hersenonderzoeker haar persoonlijke inzichten openbaart en pseudowetenschappelijke hypotheses poneert als voldongen feiten. In weblogs hekelen hoogleraren en hersenonderzoekers haar gedateerde en te simpele ideeën over de verdeling van hersenfuncties over de beide hersenhelften. Vooral het feit dat Time Magazine haar uitkoos als een van de ‘honderd meest invloedrijke personen van 2008’ baart de critici zorgen

Haar doet het niets. “Ik vertel geen nieuwe wetenschap, ik vertel mijn persoonlijke ervaring. In een normaal brein werken de twee hersenhelften volledig samen, zonder twijfel. Maar als je een verwond brein hebt niet. Daarom bestuderen we mensen met allerlei defecten in het brein, om te begrijpen wat die gebieden doen.”

Spiritueel ingestelde mensen voelen zich serieus genomen door haar beschrijving van ‘het karakter’ van de rechterhersenhelft. In dat licht is het al pure winst dat Bolte Taylor laat zien dat onze spirituele ervaringen en gedachten allemaal uit de hersenen komen, en niet uit een of ander parallel kwantumuniversum. En dankzij haar wereldverbeterende boodschappen en de sleetse linker-rechterhersenhelftmetafoor weet het grote publiek straks in elk geval wat een beroerte is, hoe je met mensen omgaat die er een gehad hebben, en dat er veel meer herstel mogelijk is dan algemeen voor mogelijk wordt gehouden. En ook dat doen niet veel mensen haar na.