Kistje met scène van traditionele genezing. Bron: proefschrift M. van Duijl
Psychiater Marjolein van Duijl onderzocht in Oeganda hoe traditionele genezers trauma’s genezen.
Een behandeling door een traditionele genezer kan mensen helpen die zich na traumatische ervaringen bezeten voelen door geesten. Trauma’s worden op die manier op een symbolische manier verwerkt, in plaats van met traumatherapie, zoals in het Westen gebruikelijk is. Dat ontdekte psychiater Marjolein van Duijl tijdens haar jarenlange werk als hoofd psychiatrie aan de Mbarara Universiteit in Oeganda. In het door oorlog, terreur, ziekte en armoede geteisterde land werkte ze samen met 300 traditionele genezers. Psychiaters zouden meer rekening kunnen houden met de culturele betekenisgeving bij het behandelen van trauma’s, vindt Van Duijl. Ze promoveert op 22 oktober aan de Universiteit van Amsterdam.
In Oeganda voerde Van Duijl gesprekken met 119 patiënten die door een traditionele genezer als ‘bezeten’ waren aangewezen, en met 70 niet-bezeten mensen. Ze legde hun ook psychiatrische vragenlijsten voor, waarin ze vroeg naar traumatische ervaringen en de mate waarin mensen zich ontkoppeld voelen van zichzelf of de werkelijkheid, zogeheten dissociatieve symptomen. De bezetenheid hing vaak samen met traumatische ervaringen.
Bezetenheid door geesten gebeurt in fases, destilleerde Van Duijl uit de verhalen. Eerst krijgt een patiënt lichamelijke klachten, zoals hoofdpijn of een wond die niet heelt. Als de reguliere medische hulp geen oplossing heeft, begint de fase waarin mensen invloeden van buiten beginnen te voelen. „Mensen krijgen vreemde dromen, beginnen stemmen te horen, ze hebben het gevoel of iemand hen vasthoudt of hun keel dichtknijpt”, legt Van Duijl uit. „Ze interpreteren dat als geesten om zich heen. Wij zouden zeggen: ik voel een brok in mijn keel omdat ik verdrietig ben over de dood van mijn moeder. Zij zeggen: de geest van mijn overleden moeder knijpt mijn keel dicht.”
Daarna volgt de derde fase. De patiënt maakt schuddende bewegingen en praat met een vreemde stem. Soms zelfs in een taal die de patiënt helemaal niet kent. Een traditioneel genezer nodigt tijdens een consult die geest uit om te gaan praten, met muziek, zingen, en soms met bepaalde middelen of kruiden.
In de stem herkent de patiënt of een omstander vaak de stem van een overledene. Dat kan een gestorven man zijn die boos is op zijn broer omdat die de achtergebleven kinderen niet goed verzorgt. Of een grootvader die vindt dat zijn nakomelingen niet goed voor de oogst en het land zorgen. Angst of schuldgevoel, tegenstrijdige belangen of familieconflicten spelen vaak een rol.
De behandeling van lokale genezers richt zich op het herstel van relaties binnen de familie of gemeenschap. „De geest vertelt wat er aan de hand is. En de genezer onderhandelt dan met hem over een oplossing”, aldus Van Duijl, die een paar keer een traditionele behandeling heeft bijgewoond. „Als de klachten op die manier letterlijk een stem krijgen, is dat vaak het begin van de oplossing.”
De geest vertelt wat er aan de hand is. En de genezer onderhandelt dan met hem over een oplossing.
In de Westerse psychiatrie is de behandeling van trauma vaak juist op individuele verwerking gericht. Psychiaters proberen eerst de symptomen te verlichten met medicatie of oefeningen. Als de patiënt sterk genoeg is, volgt traumatherapie, bijvoorbeeld in de vorm van gesprekken of creatieve therapieën.
Het is belangrijk om in ontwikkelingslanden ook te kijken wat lokale genezers doen, omdat daar simpelweg niet genoeg westers opgeleide artsen en therapeuten zijn, vindt Van Duijl. „Niet alle interventies zijn onzinnig. Onderzoek naar lokale hulpbronnen helpt om de kwalijke praktijken in toom te houden.”
Kistje met scène van traditionele genezing. Bron: proefschrift M. van Duijl
Ook in Nederland zou de geestelijke gezondheidszorg aan migranten en vluchtelingen meer rekening kunnen houden met culturele verklaringen, vindt Van Duijl, die na haar tijd in Oeganda als psychiater veel met asielzoekers, vluchtelingen en migranten heeft gewerkt. In driekwart van de culturen op de wereld speelt het geloof in geesten en bezetenheid een grote rol. Zo kennen mensen uit Suriname winti-geesten en in de Marokkaanse cultuur zijn er djinns.
Moeten we de symbolische verhalen van alternatieve genezers in onze Westerse wereld ook een kans geven? Daar wil ze geen uitspraken over doen. „Maar mijn onderzoek laat wel zien dat mensen soms behoefte hebben aan een verklaring en een oplossing die breder ligt dan een medisch of psychologisch kader.
„Waar het om gaat is dat mensen een verhaal te pakken krijgen dat bij hen hoort, of bij hun groep of familie. Een verhaal dat een oplossing biedt, zodat ze verder kunnen. Voor ons in het westen zijn medische verhalen soms bevredigender. Je klachten komen door een infectie, je krijgt antibiotica, daarna kun je nog wat moe zijn. Maar het kan best dat er ook voor ons andere verhalen aan vast zitten, die zo niet aan de orde komen.”
Of Van Duijl zelf in geesten gelooft vindt ze niet van belang. „Als ze voor driekwart van de wereld bestaan, dan is het niet aan mij om te zeggen dat het niet zo is. Ik vind dat ik daar neutraal in moet zijn.”
—
GEEN APARTE DIAGNOSE
Bezetenheid viel in de westerse wereld lang buiten de gangbare psychiatrie. In de vorige editie van het diagnostisch handboek voor de psychiatrie (DSM-IV) stonden alleen experimentele criteria voor bezetenheid in een bijlage vermeld. In de nieuwe DSM-5 is bezetenheid een subvorm van de dissociatieve identiteitsstoornis, waarbij mensen meerdere persoonlijkheden in zich lijken te herbergen. Psychiater Marjolein van Duijl zou liever zien dat bezetenheid een op zichzelf staande stoornis wordt. In Engelse wetenschapstaal een possessive trance disorder.
—
Een versie van dit artikel verscheen op maandag 20 oktober 2014 in NRC Handelsblad en in nrc.next.