Over Oranjestadhouders en hun vrouwen zijn in de 17e en 18e eeuw veel preken geschreven. Populaire preken, zoals die bij hun begrafenissen, huwelijken of inhuldigingen, verschenen zelfs in druk. Historici lieten die teksten tot nu toe links liggen, maar Matthijs Wieldraaijer (1982) spitte er 225 door. Hij ontdekte dat het beeld van Oranjestadhouders rond 1750 abrupt verandert.

Wat verandert er dan?

„Voor die tijd worden stadhouders, Frederik Hendrik en Willem III, erg masculien neergezet, als dappere krijgsheren met ridderlijke waarden. Hun opvolgers, Willem IV en Willem V, worden juist gezien als gevoelige, welopgevoede mensen met kennis van wetenschappen. Af en toe huilt een stadhouder zelfs omdat hij iemand ziet die in nood is.

„Die kentering zie je ook bij hun vrouwen. De vrouw van Willem III, Mary Stuart, was ook koningin van Engeland. Als haar man weg was, moest zij regeren. Predikanten beschreven haar dan als mannelijk en dapper. Anna van Hannover, de vrouw van Willem IV, nam na de dood van haar man het stadhouderschap waar voor haar minderjarige zoon. Zij had dus ook een regeringsfunctie, maar ze werd als zacht, gevoelig en moederlijk gezien.”

Wás die Anna niet gewoon veel zachtaardiger dan Mary?

„Nee, in die preken worden eigenschappen geselecteerd die men in die tijd waardevol vindt. Net als tijdens de kerkdienst van dominee Carel ter Linden voor de onlangs overleden prins Friso. Hij werd herinnerd als een family man, maar ook als iemand die carrière maakte. Dat zijn aspecten die wij nu belangrijk vinden.”

En Willem V? Hij komt naar voren als een pedante, tirannieke man.

„Dat was hij bepaald niet. Maar omdat Nederland door geldgebrek geen goede vloot meer heeft, hakken de Engelsen hem in 1781 op zee helemaal in de pan. Veel predikanten begrijpen daar niets van. In de 17e eeuw was de vloot nog heel machtig, met zeeheld Michiel de Ruyter. Ze denken dat Willem V is omgekocht door de Engelsen. In die patriottentijd komen burgers in opstand, en predikanten gaan Willem V ineens massaal bekritiseren. Men dacht dat hij een landverrader was. Hij is het slachtoffer geworden van negatieve beeldvorming. Heel zielig.”

Op welk stadhouderspaar lijken Willem-Alexander en Maxima het meest?

„Willem-Alexander heeft ook te maken gehad met negatieve beeldvorming. En nog steeds, kijk naar Lucky TV. Toen hij de Elfstedentocht reed op zijn 18e werd hij nog gezien als sportheld. Maar toen hij in Leiden ging studeren stond hij als vrolijke Prins Pils bekend, niet als serieus en capabel. In dat opzicht is hij te vergelijken met Willem V. Net als diens vrouw, Wilhelmina van Pruisen, is Máxima de sterke populaire vrouw achter de minder sterke man. En net als bij Willem V is de negatieve beeldvorming niet terecht.”

Matthijs Wieldraaijer verdedigt zijn proefschrift “Oranje op de kansel. De beeldvorming van Oranjestadhouders en hun vrouwen in preken, 1584-1795” op donderdag 27 februari 2014, om 13.45 uur aan de Vrije Universiteit Amsterdam.

Verschenen in NRC Handelsblad/nrc.next op 24 februari 2014