Chronisch slaaptekort werkt depressie, burn-out en hartkwalen in de hand. Het maakt hongerig bovendien. Wie fit wil blijven, moet op tijd naar bed.

Te licht, te weinig, of helemaal niet. Mensen met psychische problemen, zoals een depressie, zware stress of angststoornissen, slapen vaak slecht. Net als mensen met overgewicht.

Tot voor kort zagen behandelaars dit soort slaapstoornissen als nevenverschijnselen van de aandoening. Piekeren en tobben zijn funest voor een goede nachtrust. En zware mensen hebben vaak last van slaapapneu. De achterkant van hun slappe tong sluit in de slaap de luchtpijp secondenlang af, waardoor ze keer op keer wakker schrikken.

Maar inmiddels is duidelijk dat het omgekeerde eveneens geldt: langdurig slaapgebrek geeft gezonde mensen klachten die er ook zijn bij psychische stoornissen. Slechte concentratie. Sneller emotioneel reageren. Hartkloppingen. Zin in veel en vet eten. Overactief zijn, of juist heel erg moe. Op beelden uit de hersen-scanner, in de grafieken van het hersengolf-metende EEG, in de hormoonwaarden en de aantallen afweercellen in het bloed zien onderzoekers de gelijkenis tussen slapelozen en zieke mensen ook.

De vraag die onderzoekers dus tegenwoordig bezighoudt, is wat er eerst was: de verstoorde slaap of de klachten. Over depressie en slaapgebrek is het meeste bekend. “Slaapproblemen kunnen bijdragen aan het ontstaan van depressie en posttraumatische stress-stoornis”, zegt bioloog Lucia Talamini, die zich met slaaponderzoek bezighoudt aan de Universiteit van Amsterdam. “Emotionele stress en een ongezond slaappatroon hebben een wederzijdse, slechte invloed op elkaar.”

Ook bij een burn-out, een toestand die ontstaat na langdurige overbelasting en die ervoor zorgt dat mensen totaal uitgeput zijn, is een tekort aan slaap bepalend. “Je kunt niet opgebrand zijn zonder slaapgebrek”, zegt Åkerstedt. “Dat is overduidelijk. Het verschijnt niet, totdat mensen niet meer voldoende slapen.”

Een van de hersengebieden die onmiddellijk reageren op slaaptekort is de amygdala. Die speelt een sleutelrol bij emotionele reacties. In 2007 liet de Amerikaanse psycholoog Matthew Walker van de Universiteit van Californië in Berkeley zien dat de amygdala bij mensen die een nachtje niet hebben geslapen, veel sterker reageert wanneer zij afschuwwekkende beelden zien, in vergelijking met mensen die wel hebben geslapen.

Emotioneler

Niet alleen bij het zien van een gruwelijk beeld, zoals een verminkt lichaam of een heftige vechtscène, ook al bij het anticiperen op zo’n plaatje reageert de amygdala stukken heviger na een nachtje wakker blijven. Dat liet Walkers groep zien op de jaarlijkse conferentie van slaaponderzoekers in Boston, begin juni. Dankzij een symbool dat eerst in beeld verscheen, wisten hun proefpersonen in de fMRI-scanner of er een neutraal of een afgrijselijk beeld zou komen. Mensen die van nature snel bezorgd waren, bleken het meest gevoelig voor dit effect van slaapgebrek. Eerder onderzoek liet zien dat bij mensen met een angststoornis, pathologische piekeraars, de amygdala ook zo reageert.

Walker ontdekte ook hoe de onnodig hevige reactie van de amygdala zou kunnen ontstaan. Hij zag bij de slapelozen veel minder werkende verbindingen tussen de amygdala en de prefrontale cortex. Dat hersengebied achter het voorhoofd is belangrijk bij concentratie en aandacht, bij het beoordelen van situaties.

“Het gebied achter het voorhoofd houdt normaal gesproken controle over de emotiegebieden, zoals de amygdala”, vertelt Åkerstedt vanuit Stockholm. “Bij slaaptekort valt die controle weg, met als gevolg dat mensen veel emotioneler reageren op gebeurtenissen. Verdrietiger, of bozer.”

Slaapgebrek vertraagt de snelheid van het metabolisme in de hersenen, vooral in de gebieden aan de voorkant van het brein, volgens de Zweed. “Het lijkt er dus op dat sommige delen van het brein uitgeput raken bij slaaptekort.” Weg is de concentratie, de aandacht en de nuchtere beoordeling van emotionele situaties.

Of van aanlokkelijke etenswaren. Want vermoeide mensen eten makkelijker te veel. Met een zwakkere controle van de voorhoofdsschors valt de zelfbeheersing weg. Allerlei stofwisselingshormonen raken ontregeld door slaapgebrek, met als gevolg een hogere kans op overgewicht en diabetes. Er is meer van het hormoon ghreline, dat hongergevoel aanwakkert, en juist minder van het hormoon leptine, dat een gevoel van verzadiging brengt.

Bovendien is er meer van het stresshormoon cortisol, dat de eetlust stimuleert, en de gevoeligheid van het lichaam voor het hormoon insuline vermindert. De bloedsuikerspiegel stijgt, en de stofwisselingssnelheid van het lijf gaat, net als die van het brein, naar beneden.

Ook de relatie tussen slaaptekort en hart- en vaatziekten is al een aantal jaren geleden gelegd. Uit epidemiologische studies onder grote groepen mensen blijkt dat mensen die te weinig slaap krijgen – minder dan vijf uur per nacht – een pakweg twee keer zo hoge kans hebben op aderverkalking of andere ziektes aan hart of bloedvaten. Waardoor dit zou kunnen komen is nog niet duidelijk.

Immuunsysteem

Sommige onderzoekers denken dat het met de reactie van het immuunsysteem op slaaptekort te maken heeft. De afweer verslechtert bij een gebrek aan slaap. Al na één nachtje zonder slaap reageert het lichaam bijvoorbeeld met hogere aantallen witte bloedcellen. Dat schrijft moleculair biologe Katrin Ackermann van het Erasmus MC in Rotterdam in het julinummer van vakblad Sleep. Zoiets gebeurt normaal gesproken na een infectie met een bacterie of parasiet, en zet een ontstekingsreactie in gang. Aderverkalking, het begin van hartaanvallen en beroertes, ontstaat ook door een ontstekingsreactie.

Een van elke drie volwassenen in de westerse wereld heeft een slaapstoornis, en nog veel meer mensen slapen onvoldoende. U weet wat u te doen staat voor een lang en gelukkig leven.

Slaap lekker.

verscheen op zaterdag 18 augustus 2012 in NRC Handelsblad.